Καθηγητή Ιονίου Πανεπιστημίου
Όταν σε προσκαλούν να μιλήσεις για την Εθνική Εορτή λίγους μήνες μετά την συμπλήρωση 200 ετών από την Ελληνική Επανάσταση, όταν έχεις διαβάσει τόσα κείμενα κι έχεις παρακολουθήσει τόσες εκδηλώσεις, νιώθεις μια μικρή αμηχανία. Τι μπορείς να πεις για να τιμήσεις αυτούς τους ανθρώπους που πριν από τόσα χρόνια συνειδητοποίησαν την εθνική τους ταυτότητα, διαμόρφωσαν τις συνθήκες για να ξεσπάσει στη νότιο Βαλκανική η πρώτη εθνική επανάσταση, η οποία οδήγησε στη σύσταση του σύγχρονου ελληνικού κράτους; Είχα την αίσθηση ότι το 2021 είχαν λεχθεί τα πάντα κι ότι κινδύνευα να επαναλάβω πράγματα γνωστά, τετριμμένα. Όντας Επτανήσιος και γνωρίζοντας ότι θα απευθυνθώ σε ένα ακροατήριο που ζει στα Επτάνησα, σκέφτηκα να παρουσιάσω ένα θέμα σχετικό με τα Ιόνια Νησιά και την Ελληνική Επανάσταση και μάλιστα σχετικό με την προεπαναστατική περίοδο. Επειδή τους τελευταίους μήνες ασχολούμαι συστηματικά με τις δύο περιόδους γαλλικής παρουσίας στα Επτάνησα, την περίοδο των Δημοκρατικών Γάλλων(1797-1799) και την περίοδο των Αυτοκρατορικών Γάλλων (1807-1814), σκέφτηκα να επικεντρωθώ στη συμβολή τους στην εθνική αφύπνιση των κατοίκων της περιοχής.
Εύλογα θα μπορούσε να αναρωτηθεί κανείς πώς είναι δυνατόν μια ξένη δύναμη, η οποία είχε τη δική της στρατηγική, τα δικά της γεωπολιτικά συμφέροντα, με τις ενέργειές της να έχει συντελέσει στην εθνική αφύπνιση του λαού τον οποίο είχε θέσει υπό τον έλεγχό της; Σ’ αυτή την ερώτηση θα επιχειρήσω σήμερα να απαντήσω.
Η γαλλική επιρροή στα Επτάνησα είχε αρχίσει πολύ πριν από την άφιξη των Δημοκρατικών Γάλλων το 1797. Οι αρχές του Διαφωτισμού είχαν αρχίσει να διαδίδονται στα Επτάνησα πολύ νωρίτερα. Μια έρευνα στους καταλόγους των ιδιωτικών και των δημοσίων βιβλιοθηκών των νησιών θα μας αποκαλύψει ότι στις συλλογές τους συγκαταλέγονται έργα Γάλλων διαφωτιστών, που είχαν τυπωθεί πριν την άφιξη των Γάλλων στα Επτάνησα. Ενδεικτικά, στη Βιβλιοθήκη της Αναγνωστικής Εταιρείας Κέρκυρας υπάρχουν τα Άπαντα του Βολτέρου σε έκδοση του 1792, δηλαδή πριν την άφιξη στα Επτάνησα των Δημοκρατικών Γάλλων, τα οποία είχαν τυπωθεί στο Αμβούργο και τη Λειψία.
Αν το 1943, τα ναζιστικά στούκας δεν είχαν βομβαρδίσει και κάψει την Ιόνιο Ακαδημία, στην οποία στεγαζόταν η Δημόσια Βιβλιοθήκη της Κέρκυρας, σήμερα θα υπήρχε στην Κέρκυρα ένα από τα σημαντικότερα αποθέματα βιβλίων κι άλλων τεκμηρίων στην Ελλάδα σχετικών με τον Διαφωτισμό και τη Γαλλική Επανάσταση.
Η διάδοση των αρχών του Διαφωτισμού στα Επτάνησα υπήρξε η απαρχή της εθνικής αφύπνισης των Επτανησίων. Μέχρι τότε, οι κρατούντες έστρεφαν την κεφαλή προς τη Βενετία, με την οποία συνεργαζόντουσαν κι από την οποία αντλούσαν την εξουσία τους, ο δε απλός λαός, ελάχιστα μορφωμένος, πάλευε για την επιβίωσή του, στηριζόμενος στις δικές του δυνάμεις και τον ελληνορθόδοξο κλήρο, χάρη στον οποίο διατήρησε επαφή με την ελληνική γλώσσα. Η ελληνική γλώσσα και ο ελληνικός πολιτισμός υπήρξαν τα στοιχεία πάνω στα οποία βασίστηκε η διάδοση των αρχών του Διαφωτισμού και η συνειδητοποίηση ότι οι κάτοικοι των νησιών ανήκαν σε ένα ενιαίο ελληνικό έθνος, η εμβέλεια του οποίου ξεπερνούσε τα στενά όρια των νησιών του Ιονίου Πελάγους και της ηπειρωτικής Ελλάδας.
Ας θυμηθούμε όμως, πολύ συνοπτικά, πώς είχαν τα πράγματα εκείνη την εποχή στην Ευρώπη και τη Βόρειο Αμερική :
Τον 18ο αιώνα οι αρχές του Διαφωτισμού είχαν διαδοθεί στην Ευρώπη και τη Βόρειο Αμερική.
Ο Διαφωτισμός, ο οποίος εμφανίστηκε ως πνευματικό και πολιτικό κίνημα, αρχικά στην Αγγλία και στη συνέχεια στη Γαλλία, είχε ως κύρια χαρακτηριστικά την εκκοσμίκευση της γνώσης, την πίστη στον ορθό λόγο και την ιδέα της προόδου, καθώς και τη λατρεία της επιστήμης, η οποία βασιζόταν στο πείραμα και την παρατήρηση. Ταυτόχρονα, εξέφρασε μια γενικευμένη αμφισβήτηση των κυρίαρχων δομών εξουσίας, με αντίστοιχη προβολή της αξίας των δικαιωμάτων του ανθρώπου και του πολίτη.
Υπό τα πλήγματα του ορθού λόγου κατέρρευσε η αυθεντία του σχολαστικισμού και το ιδεολογικό υπόβαθρο της απόλυτης μοναρχίας. Οι ανερχόμενες αστικές τάξεις, εμφορούμενες από τις αρχές του Διαφωτισμού άρχισαν να διεκδικούν τον έλεγχο της πολιτικής εξουσίας κι έθεσαν τις βάσεις για τη ριζική ανατροπή της καθεστηκυίας τάξης. Στην πορεία, ο Διαφωτισμός ενέπνευσε επαναστατικά κινήματα τα οποία αμφισβήτησαν ευθέως και ανέτρεψαν κυρίαρχες δομές εξουσίας. Η Αμερικανική Επανάσταση (1776-1783) υπήρξε η πρώτη επιτυχής ανατροπή καθεστηκυίας τάξης, η οποία οδήγησε στην ανεξαρτησία των βρετανικών αποικιών της Βόρειας Αμερικής και τη δημιουργία των Ηνωμένων Πολιτειών Αμερικής. Η δεύτερη επιτυχής επανάσταση υπήρξε η Γαλλική Επανάσταση του 1789, η οποία στράφηκε κατά του Παλαιού Καθεστώτος. Η επικράτηση των επαναστατικών δυνάμεων σήμανε την κατάρρευση του πολιτειακού θεσμού της απολύτου μοναρχίας και τον πλήρη εκπεσμό της φεουδαρχίας. Η αστική τάξη, η οποία διεκδικούσε δικαιώματα, επέβαλε τελικά την κυριαρχία της μετά από αιματηρές εμπειρίες.
Αλλά ας εστιάσουμε στην ευρύτερη περιοχή μας
Οι δύο μεγάλες δυνάμεις που δέσποζαν τους προηγούμενους αιώνες στην ευρύτερη περιοχή της Βαλκανικής, της Αδριατικής και της Ν.Α. Μεσογείου, η Ενετική Δημοκρατία και η Οθωμανική Αυτοκρατορία, είχαν χάσει τη σφριγηλότητα τους και δυσκολεύονταν ν’ αντιμετωπίσουν τον ανταγωνισμό των υπολοίπων ευρωπαϊκών δυνάμεων. Η Αγγλία, η Γαλλία, η Αυστρία και η Ρωσία επεδίωκαν να καλύψουν αυτό το κενό, η κάθε μία λειτουργώντας για λογαριασμό της.
Η Αγγλία επεδίωκε να επεκτείνει την κυριαρχία της στη θάλασσα ελέγχοντας σημεία κλειδιά για τη ναυσιπλοΐα, με απώτερο σκοπό να έχει ελεύθερη πρόσβαση στις αγορές της Ανατολής.
Η Αυστρία, επεκτεινόμενη προς νότο, επεδίωκε ν’ αποκτήσει πρόσβαση στη Μεσόγειο επιχειρώντας να ελέγξει τα εδάφη τα οποία άλλοτε ήλεγχε η Γαληνοτάτη.
Η Ρωσία επεδίωκε ν’ αποκτήσει απρόσκοπτη πρόσβαση στις «θερμές θάλασσες» άλλοτε συγκρουόμενη με την Οθωμανική Αυτοκρατορία κι άλλοτε συμμαχώντας μαζί της. Στο πλαίσιο αυτής της στρατηγικής της Ρωσίας εντάσσονται τα Ορλοφικά, η αποτυχημένη εξέγερση των Ελλήνων του 1770, η οποία υποκινήθηκε από τους Ρώσους κατά τη διάρκεια του Ρωσοτουρκικού Πολέμου (1768-1774). Σκοπός των Ρώσων ήταν η δημιουργία στα ευρωπαϊκά εδάφη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ενός ορθόδοξου κράτους φίλα προσκείμενου στη Ρωσία, το οποίο θα εξυπηρετούσε τα στρατηγικά συμφέροντά της. Η εξέγερση αυτή, ως γνωστόν καταπνίγηκε στο αίμα και όπως αναφέρει ο Πουκεβίλ 20.000 Έλληνες πουλήθηκαν στην Αφρική και σε Τούρκους της Ρούμελης.
Η Γαλλία, η οποία είχε βιώσει την Επανάσταση του 1789, είχε αντιμετωπίσει με επιτυχία την απόπειρα επαναφοράς της Μοναρχίας το 1792, είχε εξέλθει από τη δίνη της Τρομοκρατίας (1793-1794) και είχε θέσει υπό τον έλεγχό της τη Βενετία, μετά την επιτυχή έκβαση της Εκστρατείας της Ιταλίας 1796-1797. Με τη συνθήκη του Κάμπο Φόρμιο του 1797 η Γαλλία έλαβε, μεταξύ άλλων, τα Ιόνια Νησιά και τις ηπειρωτικές εξαρτήσεις τους στις απέναντι ηπειρωτικές ακτές. Η επιτυχής έκβαση της Εκστρατείας της Ιταλίας είχε συμβάλει καθοριστικά στην ανάδειξη του Ναπολέοντα Βοναπάρτη σε εξέχουσα πολιτική και στρατιωτική προσωπικότητα. Από τη μελέτη των διαθέσιμων πηγών προκύπτει ότι εμπνευστής του στρατηγικού σχεδιασμού των Γάλλων για την Αδριατική και τη Μεσόγειο ήταν ο ίδιος ο Ναπολέοντας Βοναπάρτης, όταν ήταν ακόμη ένα από τα μέλη του Διευθυντηρίου.
Ας επανέλθουμε όμως στο αρχικό ερώτημα που θέσαμε πριν από λίγο:
Πώς είναι δυνατόν μια ξένη δύναμη, η οποία έχει τη δική της στρατηγική, τα δικά της γεωπολιτικά συμφέροντα, με τις ενέργειές της να συντελεί στην εθνική αφύπνιση του λαού που έχει θέσει υπό τον έλεγχό της;
Όσο κι αν φαίνεται παράδοξο, αυτό ακριβώς συνέβη! Οι Γάλλοι επεδίωκαν να διασφαλίσουν έναν μακρόχρονο έλεγχο της ευρύτερης περιοχής για να τον χρησιμοποιήσουν ως προγεφύρωμα για τα σχέδιά τους στην Ανατολή, κάτι το οποίο ο Ναπολέοντας επαναλάμβανε συχνά στην αλληλογραφία του με ιθύνοντες της εποχής. Οι Γάλλοι γνωρίζοντας επίσης ότι σημαντικός αριθμός ντόπιων έτεινε ευήκοον ους στις αρχές του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης, αν δεν τις είχε αποδεχθεί, έκριναν ότι τα Ιόνια Νησιά μπορούσαν να τεθούν όχι μόνο στην σφαίρα επιρροής της Γαλλικής Δημοκρατίας αλλά και να εξυπηρετήσουν τα στρατηγικά της συμφέροντα, τα οποία κάλυπταν την Βαλκανική και την ευρύτερη Ανατολή. Ο ίδιος ο Ναπολέων δεν δίστασε, σε συνάντηση που είχε στο Saint-Cloud, στις 18 Αυγούστου 1811, με αντιπροσωπεία της Ιονίου Γερουσίας, υπό τον Εμμανουήλ Θεοτόκη, να χαρακτηρίσει την Κέρκυρα «κλειδί της Αδριατικής».
Ο Ναπολέων Βοναπάρτης γνωρίζοντας ότι τα Επτάνησα, και δη η Κέρκυρα, θα αποτελούσαν μήλο της έριδας μεταξύ των τότε μεγάλων δυνάμεων, αλλά έχοντας ταυτόχρονα την πεποίθηση ότι μπορούσε να βασιστεί στους κατοίκους της περιοχής για να εξυπηρετήσει τα στρατηγικά συμφέροντα της Γαλλίας, δεν δίστασε να επενδύσει πολύ μεγάλα ποσά για την οργάνωση της άμυνας των νησιών και για την ανάπτυξή τους. Από αυτή την στρατηγική επιλογή του Ναπολέοντα Βοναπάρτη επωφελήθηκαν πολλαπλώς οι ντόπιοι. Ας δούμε πώς…
Ενώ η Εκστρατεία της Ιταλίας ήταν σε εξέλιξη, ο Βοναπάρτης προετοίμαζε το Διευθυντήριο να αποδεχθεί την στρατηγική του για τα Επτάνησα και την ευρύτερη Ανατολή, κάτι το οποίο πέτυχε σε μεγάλο βαθμό. Για να έχει θετική έκβαση ο στόχος του προσεταιρισμού του ντόπιου πληθυσμού, είχε αναθέσει την εκτέλεση της αποστολής στον Κορσικανό Στρατηγό Antoine Gentili, με το επιχείρημα ότι ως νησιώτης θα μπορούσε να αξιοποιήσει το μεσογειακό του ταμπεραμέντο για ν’ αναπτύξει σχέσεις με τους ντόπιους. Ο Στρατηγός Gentili συνοδευόταν από τον λόγιο Antoine-Vincent Arnault, γνώστη του αρχαιοελληνικού πολιτισμού, ο οποίος αργότερα εξελέγη μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας.
Λίγο πριν την αποβίβασή τους στην Κέρκυρα, ο Antoine-Vincent Arnault, εκτελώντας εντολή του Βοναπάρτη, έστειλε στους κατοίκους του νησιού προκήρυξη σε τρεις γλώσσες στην οποία τους θύμιζε την προαιώνια ιστορική τους προέλευση, πράξη η οποία έγινε δεκτή με μεγάλο ενθουσιασμό. Όταν οι Γάλλοι αποβιβάστηκαν στο λιμάνι της Κέρκυρας, τους υποδέχθηκαν ο γενικός Προνοητής με το επιτελείο του, οι σύνδικοι της πόλεως, ο Ορθόδοξος Μέγας Πρωτόπαππας Ιππότης Χαλικιόπουλος-Μάντζαρος, ο Λατίνος Αρχιεπίσκοπος, οι σύνδικοι της εβραϊκής κοινότητας και πλήθος κόσμου. Ο Μέγας Πρωτόπαππας προβαίνοντας σε μια συμβολική κίνηση πρόσφερε στον Στρατηγό Gentily την Οδύσσεια του Ομήρου. Η ανταλλαγή των φιλοφρονήσεων και των δώρων διαμόρφωσε ένα κλίμα πολύ ευνοϊκό για τους νέους κυρίαρχους των νησιών.
Σε επιστολή προς στον Gentili, τον πρώτο Διοικητή των Ιονίων Νήσων, ο Βοναπάρτης έγραψε μεταξύ άλλων: «… δεν θα παραλείπετε, στις διακηρύξεις που θα κάνετε, να μιλάτε για την Ελλάδα, την Αθήνα και τη Σπάρτη» και ότι «Η Κέρκυρα ήταν, σύμφωνα με τον Όμηρο, πατρίδα της πριγκίπισσας Ναυσικάς».
Με την παραλαβή των πρώτων αναφορών του Gentili, ο Βοναπάρτης έστειλε στο Διευθυντήριο μια επιστολή γραμμένη σε λυρικό ύφος: «… Ένα τεράστιο πλήθος τους καλωσόρισε στην ακτή με κραυγές χαράς και ενθουσιασμού και τους υποδέχτηκε ως ελευθερωτές». Σε μια δεύτερη επικοινωνία με το Παρίσι, ο Βοναπάρτης φάνηκε πιο νηφάλιος: «Τα στρατεύματά μας έφτασαν στην Κέρκυρα κι έγιναν δεκτά εκεί με τη μεγαλύτερη χαρά. Στην Αλβανία και την Ελλάδα θυμούνται τη Σπάρτη και την Αθήνα. Έχω ήδη αλληλογραφία με τους κύριους ηγέτες της χώρας· η Ελλάδα θα μπορούσε να αναγεννηθεί από τις στάχτες της». Είναι πρόδηλο ότι ο Βοναπάρτης επεδίωκε την αφύπνιση του Ελληνισμού. Από την αρχή, λοιπόν, ο Βοναπάρτης αναφέρεται στη μεγάλη ιδέα της αναβίωσης του Ελληνισμού, μια ιδέα που θα είχε την ευκαιρία να επαναλάβει αργότερα και στην οποία αφιέρωσε μια σελίδα στα Απομνημονεύματά του, όταν εξήγησε τους λόγους για τους οποίους έδωσε τόση έμφαση στον εξοπλισμό και την προμήθεια με αγαθά της Κέρκυρας.
Η προσπάθεια για προσεταιρισμό των κατοίκων δεν περιορίστηκε μόνο στα λόγια. Οι Γάλλοι, εκτελώντας τις εντολές του Ναπολέοντα Βοναπάρτη προέβησαν σε μια σειρά πράξεων οι οποίες αποσκοπούσαν στη διαμόρφωση μιας νέας ελίτ μορφωμένων αστών, οι οποίοι θα κάλυπταν το κενό που άφηνε η κυρίαρχη τάξη της Ενετοκρατίας. Για να πετύχουν αυτόν τον σκοπό προέβησαν σε μία σειρά ενεργειών, οι οποίες έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην εξέλιξη των πραγμάτων και την εθνική αφύπνιση των κατοίκων των νησιών. Καθώς η πλειονότητα των κατοίκων ήταν αγράμματοι, επένδυσαν στην εκπαίδευσή τους και τη διάχυση της γνώσης, οργάνωσαν σε νέες βάσεις τη δημόσια διοίκηση και τη δικαιοσύνη και επιχείρησαν να καλλιεργήσουν αυτό που ονομάζουμε «αυτοδιοικητική κουλτούρα», κάτι το οποίο έλλειπε εντελώς στα νησιά, καθώς οι όποιες αποφάσεις που αφορούσαν τα νησιά λαμβάνονταν στη Βενετία.
Μία από τις πρώτες πράξεις της γαλλικής διοίκησης ήταν η εγκατάσταση στην Κέρκυρα του πρώτου τυπογραφείου στον ελληνικό χώρο. Όσα βιβλία κυκλοφορούσαν στις ενετοκρατούμενες και τις τουρκοκρατούμενες περιοχές είχαν τυπωθεί σε τυπογραφεία εκτός ελλαδικού χώρου: στη Βιέννη, το Παρίσι, τη Λειψία κι αλλού. Τον Φεβρουάριο του 1798, το τυπογραφείο, εμπλουτισμένο με ελληνικά, γαλλικά και ιταλικά στοιχεία, τα οποία σύμφωνα με ορισμένες μαρτυρίες παραχωρήθηκαν από το τυπογραφείο του Firmin Didot, γνωστό και από τις ελληνικές εκδόσεις των έργων του Κοραή στο Παρίσι, φθάνει στην Κέρκυρα και εγκαθίσταται στον χώρο πίσω από την Μονή της Παναγίας του Κορμήλου, εκεί που βρίσκεται σήμερα η εκκλησία της Υπεραγίας Θεοτόκου της Τενέδου, πολύ κοντά στην είσοδο του Νέου Φρουρίου. Μπορεί το εν λόγω τυπογραφείο να χρησίμευσε ως μέσον για την άσκηση της διοίκησης και της προπαγάνδας από τους Γάλλους, αλλά ταυτόχρονα χρησίμευσε κι ως μέσον για την ενημέρωση του ελληνόφωνου κοινού, κάνοντας χρήση της ελληνικής γλώσσας, και την παραγωγή κειμένων, τα οποία ενίσχυαν το πατριωτικό πνεύμα των ντόπιων. Στο τυπογραφείο αυτό τυπώθηκαν στα ελληνικά πολύ σπουδαία έντυπα, μέγιστου εθνικού ενδιαφέροντος, όπως ο Θούριος του Ρήγα Φεραίου.
Με την άφιξή τους στην Κέρκυρα οι Γάλλοι ίδρυσαν το πρώτο δημόσιο δημοτικό σχολείο. Σ’ αυτό θα φοιτούσαν φτωχοί Έλληνες, Ιταλοί και Εβραίοι οι οποίοι θα διδάσκονταν γραφή, αριθμητική και γαλλικά. Η διαχείριση αυτού του «πιλοτικού» για την εποχή ιδρύματος είχε ανατεθεί στον πολίτη Vivotte. Πρόκειται για το πρώτο δημόσιο σχολείο στον ελλαδικό χώρο, στο οποίο είχαν δικαίωμα να φοιτούν αγόρια ανεξαρτήτως θρησκείας ή δόγματος. Το σχολείο αυτό μπορεί να μην λειτούργησε αδιάλειπτα, χρησίμευσε όμως ως σπόρος για την εμπέδωση της ανάγκης ύπαρξης δημοσίων εκπαιδευτηρίων στον επτανησιακό χώρο στα οποία θα φοιτούσαν νέοι απ’ όλες τις κοινωνικές τάξεις. Επίσης, η μόρφωση που παρείχαν τα πάσης φύσεως εκπαιδευτήρια λειτούργησε ως βάση για την πρόσβαση των νέων στις νεωτερικές ιδέες, την αποδοχή των αρχών του Διαφωτισμού και μέσω αυτών στην αφύπνιση της εθνικής συνείδησης τους
Παράλληλα, δημιουργήθηκε μια δημόσια βιβλιοθήκη προσιτή σε όλους με βάση βιβλία που κατασχέθηκαν από τα μοναστήρια. Έτσι συγκεντρώθηκαν περίπου 4.000 βιβλία, τα περισσότερα από τα οποία όμως ήταν εκκλησιαστικά και γραμμένα σε λατινική γλώσσα. Επειδή έλλειπαν νεώτερα κλασικά και φιλολογικά έργα, οι Γάλλοι αξιωματικοί κλήθηκαν να δωρίσουν βιβλία που είχαν μαζί τους. Με τις δωρεές τους η βιβλιοθήκη απέκτησε σύγχρονα για την εποχή βιβλία, πολλά εκ των οποίων μετέφεραν τις αρχές του Διαφωτισμού και της Γαλλικής Επανάστασης.
Η προσπάθεια για μόρφωση των Επτανησίων συνεχίστηκε στην περίοδο των Αυτοκρατορικών Γάλλων. Μπορεί σκοπός των Γάλλων να ήταν η ανάπτυξη στενότερων και ισχυρότερων δεσμών των Επτανησίων με τη μητροπολιτική Γαλλία, οι ενέργειες όμως αυτές, όπως και οι προηγούμενες, συνέτειναν στην καλλιέργεια της αυτογνωσίας και στη συνειδητοποίηση ότι οι Επτανήσιοι αποτελούσαν τμήμα του ελληνικού έθνους.
Από τα μέτρα τα σχετικά με την εκπαίδευση και γενικότερα την καλλιέργεια των Γραμμάτων και των Επιστημών μπορούμε να διακρίνουμε δύο:
Ο Αυτοκρατορικός Επίτροπος Julien Bessières έχοντας διαπιστώσει ότι η εκπαίδευση στα Επτάνησα ήταν σχεδόν ανύπαρκτη, ότι οι δάσκαλοι ήταν ως επί το πλείστον κακοί, ότι τα μαθήματά τους τα παρακολουθούσαν ελάχιστοι μαθητές κι ότι θα ήταν πολύ δαπανηρό για το κράτος να πολλαπλασιάσει τα σχολεία, πρότεινε να επιλεγούν από όλα τα νησιά οι πλέον φιλομαθείς νέοι και να σταλούν στη Γαλλία για να εκπαιδευτούν σε γαλλικά λύκεια. Ο Γάλλος Διοικητής François Donzelot υιοθέτησε την ιδέα του και η πρόταση άρχισε να εφαρμόζεται το 1813 με την αποστολή στα Ινστιτούτα Εφαρμοσμένων Τεχνών της μητροπολιτικής Γαλλίας 30 περίπου νέων από τα Ιόνια Νησιά.
Η δημιουργία το 1808 της Ιονικής Ακαδημίας, πρόδρομο της Ιονίου Ακαδημίας, στην οποία ο Αυτοκράτορας χορήγησε την υψηλή του υποστήριξη, ήταν ιδέα του Donzelot. Κάλυπτε μια μεγάλη γκάμα γνωστικών αντικειμένων, καθώς διδάσκονταν μαθήματα σχετικά με τη γεωργία, τη βιομηχανία, το εμπόριο, τη λογοτεχνία, τις θετικές επιστήμες και τις τέχνες. Η Ιονική Ακαδημία είχε 28 «αθανάτους», Γάλλους και Επτανήσιους, και μεγάλο αριθμό ξένων ανταποκριτών όλων των εθνικοτήτων. Το πιο αξιόλογο μέλος του για τη Γαλλία υπήρξε αναμφισβήτητα ο Charles Dupin, ο οποίος κατά την Παλιννόστηση έγινε μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας Επιστημών και αργότερα διετέλεσε Πρόεδρός της. Η Ιονική Ακαδημία απένεμε βραβεία, οργάνωνε διαλέξεις, εξέδιδε διατριβές και επιθυμούσε ν’ αποκτήσει μια βιβλιοθήκη, ένα εργαστήριο φυσικής κι έναν βοτανικό κήπο.
Οι διαλέξεις που διοργανώνονταν από την Ιονική Ακαδημία προσφέρονταν κυρίως από αξιωματικούς του Γαλλικού Στρατού (όπως ο Charles Dupin, ο Marie Étienne François Baudrand, ο Antoine Marie Augoyat κ.ά. ), Έλληνες λόγιους (όπως ο Διονύσιος Ρώμας, ο Εμμανουήλ Θεοτόκης, ο Στυλιανός Βλασσόπουλος κ.ά.). Οι διαλέξεις αυτές έθιγαν ποικίλα θέματα. Ενδεικτικά: στο πλαίσιο του Α΄ Τμήματος μια ομάδα Γάλλων αξιωματικών παρουσίασε μια συγκριτική μελέτη για τα μέτρα και τα σταθμά που χρησιμοποιούνταν εκείνη την εποχή στα Ιόνια Νησιά, τη Γαλλία, την Αλβανία και στο υπόλοιπο της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, ο Antoine Marie AUGOYAT ανέπτυξε θέμα σχετικό με την κατασκευή δασικών δρόμων στην Κέρκυρα και το αντεπιστέλλον μέλος Petrizzi ανέπτυξε θέμα σχετικό με τη χρησιμότητα των εμβολιασμών. Προφανώς, επρόκειτο για διάλεξη εντασσόμενη στην προσπάθεια για διάδοση του δαμαλισμού, εμβολίου κατά της ευλογιάς, ο οποίος σε πολλές περιπτώσεις συναντούσε τη σθεναρή αντίδραση του πληθυσμού.
Δυστυχώς, τα γεγονότα που ακολούθησαν δεν επέτρεψαν την συνέχιση του έργου της Ιονικής Ακαδημίας...
Εκτός από τις ενέργειες που αποσκοπούσαν στην εκπαίδευση και γενικότερα στην καλλιέργεια του πνεύματος, η αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των Επτανησίων συντελέστηκε επίσης χάρη στα μέτρα που εισήγαγαν οι Γάλλοι για την αποτελεσματική διοίκηση των νησιών. Μια πρώτη ανάγνωση των μέτρων θα μπορούσε να συντελέσει στη διατύπωση της υπόθεσης ότι οι Γάλλοι συγκρότησαν στα Επτάνησα τρεις νομούς οι οποίοι προστέθηκαν στους υφιστάμενους νομούς της Γαλλικής Δημοκρατίας:
α) τον νομό Κέρκυρας, με έδρα την πόλη της Κέρκυρας, ο οποίος περιελάμβανε εκτός από το νησί της Κέρκυρας, τον Βίδο, τα Διαπόντια, τους Παξούς, τους Αντίπαξους και στην απέναντι ακτή την Πάργα και το Βουθρωτό,
β) τον νομό Ιθάκης, με έδρα το Αργοστόλι, ο οποίος περιλάμβανε την Κεφαλλονιά, την Ιθάκη, τη Λευκάδα, τον Σκορπιό, και στην απέναντι ακτή τη Βόνιτσα και την Πρέβεζα, και
γ) τον νομό Αιγαίου, με έδρα τη Ζάκυνθο, ο οποίος περιλάμβανε επίσης τα Κύθηρα.
Σε καθεμία από αυτές τις διοικητικές μονάδες διορίστηκε σώμα δημοσίων υπαλλήλων, ένας στρατιωτικός διοικητής κι ένας κυβερνητικός επίτροπος. Συστάθηκαν νομαρχιακές και δημοτικές επιτροπές, δηλαδή ένας ολόκληρος μηχανισμός ο οποίος όμως, λόγω έλλειψης μέσων, δεν μπόρεσε να επιβιώσει.
Στην Κέρκυρα ο πολίτης Arnault. συγκρότησε Δημαρχείο «απαρτιζόμενο από πολίτες που κατοικούσαν στο νησί, γνωστούς για τη φώτιση και τη δικαιοσύνη τους». Επρόκειτο για μια παράξενη συνύπαρξη του Προνοητή της Βενετίας, του Ορθόδοξου Μητροπολίτη, του Λατίνου Αρχιεπισκόπου, δύο ραβίνων, δεκαοκτώ Ελλήνων, τεσσάρων Καθολικών και δύο Εβραίων. Σ’ αυτό το ετερογενές σύνολο υπήρχαν επίσης έξι ευγενείς.
Συγκρότησε επίσης επιτροπές κοινής σωτηρίας, υπεύθυνες για την εκτελεστική εξουσία, με διάφορες αρμοδιότητες υπό τον έλεγχο του Διοικητή: Εμπορίου και Τεχνών, Αστυνομίας, Παιγνίων και Θεάτρου, Πολιτοφυλακής, Υδρεύσεως και Δεξαμενών, Δημοσίων Κτιρίων, Στρατιωτικών Καταλυμάτων, Προμήθειας Τροφίμων, Δημόσιας Υγείας και Επιστασίας Φυλακών, Εκπαίδευσης και Θρησκευμάτων.
Όμως, το 1797, όταν οι Δημοκρατικοί Γάλλοι έφτασαν στα Επτάνησα, δεν υπήρχε ελληνικό κράτος, ούτε είχαν διαμορφωθεί ακόμη οι συνθήκες για τη σύστασή του. Η πρωτοβουλία των Γάλλων να προσφέρουν τη δυνατότητα στους ντόπιους να μετάσχουν στους φορείς αυτοδιοίκησης των νησιών ήταν για την εποχή καινοτόμα και επαναστατική, καθώς μέχρι τότε τη διοίκηση ασκούσαν αποκλειστικά μέλη της αριστοκρατίας, άμεσα εξαρτώμενα από τη Γαληνοτάτη. Ο λαός, με ελλιπή ή ανύπαρκτη μόρφωση, δεν είχε δικαίωμα συμμετοχής στα κοινά και δεν είχε καλλιεργήσει «αυτοδιοικητική κουλτούρα». Μπορεί η εξουσία που ανέθεσαν οι Γάλλοι στους εκπροσώπους του λαού να ήταν περιορισμένη και η άσκησή της να υπόκειτο στον έλεγχό τους, αλλά είναι αξιοσημείωτο ότι για πρώτη φορά απλοί πολίτες, ανεξαρτήτως θρησκεύματος, είχαν δικαίωμα ν’ ασχοληθούν με τα κοινά και να αναλάβουν πολιτικές ευθύνες. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι Γάλλοι έριξαν τον σπόρο για τη διαμόρφωση αστικής τάξης στα Επτάνησα, από την οποία ξεπήδησαν άνθρωποι της διανόησης και της πολιτικής.
Σημαντική ήταν επίσης η συμβολή του τεκτονισμού στη διάδοση των αρχών του Διαφωτισμού και στην αφύπνιση της εθνικής συνείδησης των Επτανησίων. Μετά τη συνθήκη του Τιλσίτ (1807) που έβαζε τέλος στο ολιγόχρονο διάστημα της ρωτο-τουρκικής διακυβέρνησης των νησιών, η Μεγάλη Ανατολή της Γαλλίας, ιδρύει στην Κέρκυρα στοά με την επονομασία «La Philogénie » (Φιλογένεια) στην οποία δίνει εξ αρχής επαναστατικό περιεχόμενο. Εκτός από ό,τι γινόταν μέσα στην ίδια τη στοά, τελούνταν και δημόσιες, «λευκές» τελετές που απευθύνονταν στα ευρύτερα κοινωνικά στρώματα και όπου η γαλλική ευρωπαϊκή επαναστατική πολιτική προβαλλόταν ως υπόθεση και του ελληνισμού για τον οποίο είχε έρθει η ώρα του ξεσηκωμού.
Κυρίες και κύριοι,
Η σημερινή ομιλία, είναι αφιερωμένη στους «επώνυμους» αλλά και «ανώνυμους» Επτανήσιους του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα, οι οποίοι έστρεψαν την προσοχή τους προς το Φως που κάλυπτε όλη την Ευρώπη, ενστερνίστηκαν τις αρχές του Διαφωτισμού, πίστεψαν ότι το ελληνικό έθνος είχε δικαίωμα να αναγεννηθεί από τις στάχτες του και και να πορευθεί προς την Ελευθερία και την Ανεξαρτησία.
Βιβλιογραφία
Baeyens Jacques, Les Français à Corfou, 1797-1799 & 1807-1814, αυτοέκδοση, 1973 (Μετάφραση στα Ελληνικά από τον Μιχάλη Πολίτη. Τίτλος μετάφρασης: Οι Γάλλοι στην Κέρκυρα, 1797-1799 & 1807-1814, εκδόσεις Λειμών, Αθήνα, 2021).
Lamarre-Picquot François-Victor, Nos anciens à Corfou. Souvenirs de l’aide-major (1807-1814), publiés et annotés par Hubert Pernot, Εκδόσεις Felix Alcan, Παρίσι, 1918.
Politis Jacques, Corfou, Εκδόσεις Stock, Παρίσι, 1964.
Rodocanachi Emmanuel, Bonaparte et les iles Ioniennes: un épisode des conquêtes de la République et du Premier Empire 1797-1816, Εκδόσεις Felix Alcan, Παρίσι, 1899.
(1) Ομιλία στο πλαίσιο των εορταστικών εκδηλώσεων για την Εθνική Εορτή της 25ης Μαρτίου (Ιόνιος Ακαδημία, 24-3-2022)
